Andijker tulpverhalen

Met sprongen door de Andijker Historie door Piet Kistemaker sr.

IN FLORA’S TUIN (1924-1932)

> Drie eeuwen terug: Flora’s mallewagen rijdt door de lage landen > windhandel in tulpen, anno 1636. > Grof wordt er gespeculeerd: alleen te Amsterdam wordt voor ƒ10.000.000.- aan tulpen verkocht tegen waanzinnige prijzen. ƒ4200.- voor één ‘Viecroy’ > ƒ3800.voor twee ‘Brabanconnes’ > ƒ5400.- voor één ‘Admiraal van Enkhuizen’ > In februari 1637 komt de val, talloos velen zijn financieel geruïneerd…

Te Andijk ontbreekt uiteraard elk spoor van deze dwaze handel. Tulpen worden hier vóór 1900 nagenoeg niet gekweekt. Hier en daar prijkt in een bloementuintje een enkele ‘Keizerskroon‘, een ‘Tournesol‘ of ‘Gele Prins‘… er bloeit een late ‘Zomerschoon‘… een verdwaalde parkiet ‘Lutea‘ steekt bont af bij de reine ‘Lilium Candidum‘…. ziet de leliën des velds…. Maar dit is louter liefhebberij, tulpenteelt om gewin bestaat hier niet.

Toch… pl.m. 1 8 8 6 vinden we de eerste sporen: enkele vooraanstaanden, de burgemeester Reinder Kooyman, de wethouder Jacob Tensen en Jan Groot Sz. nemen een proef met tulpenteelt…. Het voldoet blijkbaar matig, er is geen afzet in deze crisisjaren…. en de eerst genoemden ruimen hun kraam weer op. Alleen Jan Groot heeft tenslotte nog een kleine tulpenkraam over…. in totaal maar veertig roeden. Als hij in 1896 zijn huis verkoopt, hebben deze tulpen een fictieve waarde van 700 gulden, maar in de verkoopsvoorwaarden worden ze genoteerd voor…. ƒ 165.-!, en Pieter Kistemaker, die ze koopt, kan er met veel moeite maar ƒ 100.- voor krijgen…. Toch zijn ze zo mooi, deze oude soorten: RosamundiHuyckmanStandaard ZilverbontDuc van Tholl. Maar de pioniers zijn er niet rijk van geworden….

Jongeren dragen het vaandel verder…. Klaas Groot Sz. koopt in 1900 tulpen van Piet Edel te Zwaag…. in de Streek worden meer tulpen verbouwd…. in 1901 is veiling bij de molen van Broekerhaven. Drie Kooimannen van Andijk gaan er heen, twee broers en een neef. Ze weten ‘van tulp nag van pompstok’, maar dat geeft niet…. Andries Oudes van Sint-Pancras zal voor hen kopen. Hoeveel…. 10 of 12 gulden ieder…. maar dat is belachelijk…. daar koop je niets voor! Nou, dan voor 50 gulden samen…. Wat, samen…. elk 50, dan kan het pas wat worden! Goed, dan elk vijftig…. maar als de veiling afgelopen is, wordt het voor ieder tachtig gulden….! Als de jongens thuis komen, vindt vader het een misse boel…. hielkendal geld in t water, kijk maar naar Kistemaker…. Maar het volgende jaar kan Wiltem Kooiman zijn portie kwijt voor honderdendertig gulden….

Zo gaat het verder, met ups en downs…. De oppervlakte is nog klein: tot 1905 niet meer dan 1 H.A. in totaal. Na 1908 breidt de teelt zich geleidelijk uit, meest in het oostelijk deel van Andijk. Het is Willem Kooiman, die hier pionierswerk verricht! Wat Nanne Jansz. Groot geweest is voor de zaadteelt, is Kooiman voor de bloembollenteelt. Zijn persoonlijke invloed, zijn meerdere kennis en kalme overreding maken hem tot vraagbaak en vertrouwensman van de nog wat onwennige kwekers van Andijk-Oost….. Weldra neemt ook Andijk-West aan de tulpenbouw deel en niet minder actief! In 1912 is de 30 bunder bereikt…. in 1916 wordt dat zestig! Dan komt de wereldoorlog, de waardeloze tulpen worden tot veevoer gedegradeerd…. maar dat herstelt zich spoedig…. het is met tulpen toch altijd ‘een gouwen of een ijzeren’…

Op 16 Januari 1919 wordt te Bovenkarspel de Bloembollenvellingsvereniging ‘West-Friesland’ opgericht en Andijk heeft er een belangrijk aandeel in. Het begin is nog vrij primitief: er wordt geveild in de kolfbaan van ‘Het Roode Hert’ en de kopers zitten genoegelijk op de volle manden met ‘leverbaar’, die afslager Peerdeman mondeling verveilt. De omzet van dat eerste jaar bedraagt ƒ 100.000.-, maar al spoedig gaat het crescendo!

In 1924 is de kolfbaan reeds veel te klein, nieuwbouw is dringend noodzakelijk, dus wordt een nieuw gebouw achter de kolfbaan gezet van 600 M2 en een jaar later komt daar nog 400 M2 bij, met een veilingzaal er boven! Hier weerklinkt elke Woensdag de stentorstem van de afslager Wokke, die alle kopers uit ‘de Zuid’ bij naam en toenaam kent en voor duizenden per uur verveilt….

De bloembollenteelt neemt een geweldige vlucht…. zij stelt al het andere in de schaduw…. zij beheerst weldra de hele bouwerij! Geen ander product maakte ooit zulk een opgang: de 60 bunder van 1916 is in 1924 reeds tot 220 bunder gestegen en nog steeds wordt het areaal vergroot..

Andijk leeft en werkt…. er is een werkdrift als nooit tevoren…. Andijk groeit snel: het inwonertal nadert de 4000…. er is ruimte nodig! Er moeten nieuwe huizen en schuren komen…. de oude boeten zijn niet geschikt om er tulpen in te verwerken en te bewaren…. nieuwbouw is noodzaak…. en waarom ook niet? Er is immers plenty money! Overal wordt gebouwd, de hamerklop klinkt ver over de velden en langs Kleingouw en Knokkel rijen de witte daken van de bollenschuren zich aaneen….. Nieuwe, royale woningen voeren de meiboom in de kap!

De bollenoogst vraagt vele seizoenarbeiders… Uit het arme achterland, waar de muizen dood voor de kast liggen, trekken ze bij zwermen het rijke Holland binnen  Als weleer de Hannekemaalers, die wellicht hun vaderen waren, zoeken ze in Holland brood en werk…. Elke boot brengt nieuwe troepen aan…. ze hebben de zeis verwisseld voor de driehoekschop…. met de bonte plunjezak op de fiets dwalen ze door het rijke dorp….

‘Panem et circenses’…. brood en spelen!, eiste het Romeinse volk…. Dit volk vraagt minder: brood en bier is hun genoeg, meer hebben ze niet nodig. Ze werken hard in de zonnehitte en slapen in een hoek van de bollenschuur op stro, met de plunjezak als kussen….

De Andijker arbeiders zien ‘die poeperommel’ met gemengde gevoelens aan….ze voelen sterk hun meerwaarde…. maar herrie komt er niet van…. ze hebben het allemaal best…. wat zou je dan ruzie maken?

De bouwers hebben dat vreemde volk ook liever niet, maar het moet: de tulpen moeten er op tijd uit, anders hadden ze dat ruige volk niet nodig! Stel je voor op het land van de ‘burrie’ bekogelen de ‘poepen’ elkaar…. met rooiekool, die ze met stronk en al uit de grond trekken en ze stoeien lustig met elkaar midden in een tulpenveld…. nota bene: tulpen van 7, 8 cent per stuk! Het eigen volk loopt netjes in ganzenpas langs de smalle paadjes…. die vertrappen niets…. Maar kom, die vernieling is immers een bagatel bij de enorme sommen, die de bollenteelt oplevert!

Op de geblakerde tulpenvelden liggen de rooiers tussen de harde kluiten, die ze als basaltblokken naast en achter zich opstapelen…. Het hindert niet…. het loon maakt de arbeid zoet: elke regel is een cent en 1000 regels is voor een flinke rooier per dag wel te doen!

In de bollenschuren zitten de pelsters te zweten voor de volle tafels met de stoffige bollen…. Het is als een braadstoof…. alles staat open, maar de zwoele hitte weegt…. het geeft niets: elke mand vol is weer een gulden en tien manden per dag is best mogelijk…. De expediteurs rijden af en aan…. ze maken van de nacht een dag…. twee, soms drie ritten per etmaal…. Het is slopend werk…. het is eigenlijk te mal … maar de bollen moeten weg! Ze duiken hun lome kop in het kanaal…. verder houden de nachtwind en de ochtendmist hen wel wakker…. rijden, rijden maar…. elke rit is weer zeventig gulden!

Het geld beheerst alles! Andijk wordt rijk! Het kan zijn weelde niet op! Het wordt een race…. wie zal het winnen? Wat geven tenslotte die paar duizendjes meer….? Jan heeft een nieuwe motor in zijn schuit…. veertien dagen later heeft Piet er ook een…. alleen even zwaarder! Aan het eind van de maand heeft Klaas een glijboot, die de golven opjaagt langs de wallen als hij door de sloten schuift…. Jan komt met een Fordje naar de kerk…. Piet suist langs de wegen in een Pontiac…. Klaas wiegt zich in een spiegelgladde Buick…. bravoure en charme….

Jan bouwt een serre achter zijn huis…. Piet verhuist uit het kleine huisje aan de dijk naar een nieuw spul aan het Kleingouw…. Klaas laat de hele boel afbreken en een nieuwe villa bouwen, zoals hij die in de Zuid gezien heeft…. Jan verbetert zijn ‘kraam’, hij ruimt Artus en Clara Butt op en koopt Fred Moore en Bartigon…. Piet heeft zijn hart aan de nieuwe Darwin ‘Zwanenburg’ verpand…. Klaas koopt alleen Mendels en Breeders….

Het heet allemaal ‘kraamverbeterend’, maar intussen wordt er grof gespeculeerd…. De voorzichtige verkopen telkens zoveel dat het inleggeld er uit is en de kraam niets meer kost’… de waaghalzen durven nu alles! Er wordt gekocht op de nieuwe oogst, op de bollen die nog in de grond zitten en pas een half jaar later geoogst kunnen worden..,.. De ouderen en meer bedachtzame schudden het hoofd: dat kan zo nooit goed gaan! Ze hebben meer zulke vliegers zien opgaan…. en plotseling dalen…. Waarschuwend klinkt hun stem: Pas maar op, ‘nei een houwer komt een spouwer’…. niks weerd, dat geld weer je zo makkeluk ankome…. zo gewonnen, zo geronnen….

In ‘De Vrije Westfries’ plaatst een Andijker bouwer in April 1929 het volgende gedicht, dat de toestand prachtig typeert:

Bolleman, geef acht!

Zie hem jagen, zie hem rijden!
Wie is toch die dolleman?
Wel die dolle, wilde Roeland
Is West-Frieslands bolleman.

En wat glimt daar voor zijn auto,
Waar hij star het oog op richt?
’t Is de gladde, ronde gulden,
Die daar rolt voor zijn gezicht!

Zie zijn ogen uit de kassen
Puilend, als een dolleman,
Steeds gericht op ’t rollend zilver,
Rijdt en rost daar bolleman!

Vader bouwde een hoekje mosterd,
Moeder bakte zelf hun brood,
Vader was zo bang voor schulden,
Moeder spaarde voor de nood….

Zoon beplakt nu met papieren
Van bijzonder makelij
Zijn halfglazen driehoekswoning
Aan de hele binnenzij.

In zijn hoofd daar is ’t een chaos:
Haarlem, Mendel, kraal van kraal,
Toppers, bijgoed, kas voor broeien,
En een mond vol vreemde taal.

Land te koop in wijde omtrek
Doet zijn hart driedubbel slaan
En een schip vol Drentenaren
Ziet hij vol van vreugde aan.
Geld! 0 Geld! 0 Geld! De gulden
Trekt hem immer feller voort!

Uit de weg! Hij zit aan ’t stuurrad,
Waag niet, dat je hem nu stoort!
Die daar vóór hem gaat nog harder
Achter ’t gouden, glimmend geld!
Rustloos wordt zijn woelend leven
Door zijn hebzucht wreed gekweld.

Zijn er zo in ons West-Friesland?
Als deez wilde dolleman?
Strekke ’t beeld ons tot bezinning
Van zo menig bolleman!
IJver, vuur en onderneming,
Schoon en goed, geen mens die ’t laakt….
Zorg slechts, dat de zucht naar m e e r  n o g

U van ’t goud geen lijfslaaf maakt.

De jongeren lachen dat weg: wat zouden die oude grijskoppen van tulpen weten…. het gaat toch goed…. het gaat b è s t zelfs…. nog een jaar en het vermogen is weer verdubbeld…. Doorgaan moeten we…. dóórgaan!

En het gáát door! De veiling West-Friesland te Bovenkarspel kan de stortvloed tulpen nauwelijks verwerken…. er moet meer ruimte komen! In 1928 verrijst een nieuwe vellinghal van 2000 M2…. twee jaar daarna bouwt men een hal, die vierduizend M2 groot is!

De zwakke oppositie moet wijken voor het geweldig enthousiasme van de jonge kwekers! Het is een goudmijn…. vooruitl…. vooruit!….

De Gereformeerden hebben ruim geld! Er zijn plannen voor kerkbouw! De oude kerk, waar ds. Van Dorp jarenlang gepredikt heeft, is te klein…. Verbouwen helpt niet, er moet een nieuwe, grotere kerk komen…. de mooiste van de classis…. de mooiste van het land…. waarom niet…. er is immers geld genoeg! In de herfst van 1928 wordt een commissie voor kerkbouw geïnstalleerd…. bij de eerste inzameling wordt reeds voor 82.000 gulden getekend! Verschillende ontwerpen worden gekeurd…. dat van Egbert Reitsma uit Groningen heeft de meeste instemming…. In Maart 29 wordt de kerk aanbesteed…. 125.000 gulden zal deze bouw moeten kosten en Drenth en Van Westrheenen uit Amersfoort zullen de kerk bouwen…. 25 Juli d.a.v. wordt de eerste steen gelegd…. het is de nieuwe leraar die het doet…. ‘Steen legt een steen’ zegt hij plechtig….

De Andijkers zien met verwondering deze nieuwbouw aan: de vreemde vorm van het complex, een langwerpige twaalfhoek…. het nog onvoltooide muurwerk met de ruwe, halfverbrande, hobbelige stenen, die geen van allen recht in hun voegen zitten…. de veelvuldige staketsels…. wat zal dit alles worden? Maar hoe meer het bouwwerk vordert, hoe meer ook hun bewondering stijgt: deze bouwmeester is een kunstenaar! Zie deze lijnen, Fors en breed is alles opgezet! Dagenlang stond de heikar te schudden, vóór het metselwerk een aanvang nam…. Palen van veertien meter zijn in menigte geheid…. Vastgevezeld is het zware gebouw in de Andijker grond…. Steil rijzen aan de noordkant de muren uit het water…. (‘wij zullen dezen Zeeburg houden….’) als een fraaie symboliek van de worstelstrijd der vaderen…. Breed is het voorfront: 62 meter van noord tot zuid…. en toch: dit ontwerp verraad de meesterhand…. het is nergens grof…. Zie hoe de verticale lijn het geheel beheerst…. een stuwende kracht werkt alle lijnen omhoog…. het is een gestadige climax van piramidale vormen…. steeds hoger en hoger…. ranker en ijler…. (is dit wel steen….?)…. tot zij hun afsluiting vinden in de slanke torenspits…. 45 meter boven de grond…. Zie ook de toren: beneden zwaar massief als een kerkfort uit de Noormannentijd, verliest hij vier maal achtereen een zwaarte naarmate de muren hoger rijzen…. tot een prachtig geheel is bereikt, zo rank, dat men zich verwonderd afvraagt: hoe zo iets met s t e e n gebouwd kan worden….? Onze oude torenbouwers hadden toch altijd pilaarwerk en open getimmerte nodig om een toren slank te maken….?

Treedt binnen…. De sfeer is in dit kerkgebouw heel anders dan de Andijkers gewoon zijn…. Welk een kleuren! Wat doet dit allemaal vreemd aan…. De ouderen schudden het hoofd over deze bonte kleurenmengeling aan het gewelf…. in modern blokwerk…. rood, blauw, geel, groen, paars, roze…. van alles zit er aan…., ‘een kakelbonte boel…. maar afijn, ’t loikt zo te moeten…. domenie en die architect zelle et wel wete….’
Maar dan die hoge ramen, met al dat gekleurde glas…. het is precies een puzzel wat daar allemaal op staat: een fabriek, een stoomboot, een ploeger…. foei, beelden in de kerk, dat is r o o m s c h…. paapse stoutigheden zijn dat…. ‘Voor beeldendienst zult gij U wachten’, is hun altijd geleerd….

Toch ligt aan deze kerkbouw zeer zeker de calvinistische gedachte ten grondslag: Het woord staat in het middelpunt…. Daar omheen is al het andere gegroepeerd…. Het podium is zeer sober gehouden…. geen rijk beeldhouwwerk aan de preekstoel leidt de gedachten af…. waaiervormig spreiden de zitplaatsen zich…. de strakke lijnen zijn ten einde toe volgehouden, ook op de gaanderij, die het geheel omringt….

Boven het podium prijkt het orgel…. ja zeker p r ij k t dat! Het front is geheel in stijl…. geen Renaissancekrul of dwaze tierlantijnen, maar een statig front van drie rijen orgelpijpen…. piramidaal geplaatst in opstrevende lijn…. prachtig ingesloten in een ellipsvormige nis van keurig metselwerk….
Deze elliptische boogvorm zet zich ook aan het plafond voort… De bonte kleuren van het blokwerk worden naar boven toe geleidelijk flauwer…. en van uit dit geheimzinnig duister spreidt bij avond een fraaie, oud-Hollandse kroon een helder licht….

Hoor, op 4 September 1 9 3 0 beiert voor het eerst de klok…. De bronzen galm zweeft over de velden en roept de gemeente samen voor een dankstond…. Voor een overvolle kerk…. de 1100 zitplaatsen zijn alle bezet…. houdt ds. Steen een jubelleerrede over Psalm 145 vers 11 tot 16. Dankbaarheid is de grondtoon van deze dienst en als uiting daarvan schenken 29 personen een jubileumgift van bijna 2200 gulden! Het is alles zeer schoon en weldra trillen dan ook de kleurige vensters van een daverende dankpsalm:

‘Ik zal met vreugd’ in ’t Huis des Heeren gaan,
Om daar met lof Zijn grooten Naam te danken!
Jeruzalem, gij hoort die blijde klanken!
Elk hef’ met mij den lof des Heeren aan!’

Dit zijn glorieuze dagen voor Andijk! Van een arm gehucht is het geworden tot een welvarend, ja tot een r ij k dorp. De bloembollenteelt brengt een tevoren ongekende welvaart…. het geld stroomt bij duizenden binnen…. De Andijkers blijven niet op hun geldzak zitten…. elk liefdadig doel heeft hun volle instemming…. met breed gebaar tekenen zij een royaal bedrag op elke lijst die hen aangeboden wordt…. Wel ja, die geeft wat hij heeft, is waard dat hij leeft….

Helaas…. al te spoedig komt de val! Reeds pakken zich aan de horizon donkere wolken samen. .. In Amerika kraakt en rommelt het…. dat is fout, want van Amerika moeten wij het juist hebben…. De wolken drijven over en verduisteren de Hollandse hemel…. weg alle bloei en zonneschijn…. Op de veiling in Bovenkarspel draaien de tulpen door…. tergend langzaam schuift de lange wijzer over de cijfers van de veilingklok…. 80…. 70…. 60…. 50…. Bòm…. weer een partij waardeloos!

In het Krelagehuis te Haarlem leuren de nieuwbakken bollenhandelaars tevergeefs met hun Mendels en Breeders…. het wil niet meer…. de klad zit er in! Weg de ganse bollenkraam met de glorieuze namen…. veevoer is het geworden en meer niet…. het grootste deel komt op de bolk terecht…. Dit wordt een ruïne…. het hoge huis is gevallen en zijn val was groot! Het is een ‘conjunctuurcrisis’ zeggen de geleerden en het zal wel zo wezen…. maar de kleine tuinders maakt dat weinig uit…. hun bedrijfje raakt er mee kapot…. armoe staat voor de deur! Er volgt een sombere tijd…. met veel lelijke woorden, die nog lang een bittere smaak hebben: ‘Werkloosheid’…. ‘Stempelen’…. ‘Werkverschaffing’…. ‘Crisissteun’…. Ja, zover is het gekomen: de kleine tuinders worden ‘gesteund’…. althans zoet gehouden met een half pond margarine van elf cent en een busje groente van dertien…. Ze kunnen van hun bedrijfje afstappen en elke morgen meerijden naar de Wieringermeer, om het nieuwe land te ontginnen In de donkerte van de herfstavond komen ze dan terug…. één…. twee…. drie…. vier…. v ij f autobussen achter elkaar, die spookachtig verglijden in de duisternis…. het rode achterlicht   slingert een vurige streep op de natte weg….

Zo werkt en worstelt Andijk! Is het ooit anders geweest? Hebben onze vaderen niet eeuwenlang hun grond ontwoekert aan de zee….? Sprak men in 1667 niet reeds van ‘de jammerlijke conjuncture deses tijts….’? Vroeg men in 1847 niet: ‘Wie weet nog hoe….’? Hing het leven in 1916 niet aan een zijden draad….? Onze vaderen zijn al deze moeilijkheden te boven gekomen en vol vertrouwen treden ook wij de toekomst tegen!

Geplaatst in overleg met Piet Kistemaker van
www.kistemaker.nl en Gert Dekker.

Menu